Το ψωμί και η σημασία του στην ιστορία της Ελλάδας μία ιστορική αναδρομή μέσα από σπάνιες φωτογραφίες

Το ψωμί και η σημασία του στην ιστορία της Ελλάδας: μία ιστορική αναδρομή μέσα από σπάνιες φωτογραφίες

Το ψωμί είναι μέρος της ανθρώπινης ιστορίας εδώ και εκατοντάδες χρόνια. Έχει αναπόσπαστο ρόλο στην καθημερινότητά μας και είναι απαραίτητο για την επιβίωση του ανθρώπου. Το ψωμί έχει γίνει κατά καιρούς σύμβολο πολιτισμού, ιστορίας, πολέμου και ειρήνης. Η ιστορία του είναι μακρόχρονη και ξεκινά από χιλιάδες χρόνια.

Το ψωμί σήμερα είναι βασικό συστατικό σε ένα γεύμα. Στην ελληνική κουλτούρα το ψωμί έχει κεντρικό ρόλο, καθώς δε λείπει από κανένα σπίτι και συνοδεύει όλα τα γεύματα της ημέρας. Η ιστορία του ψωμιού στην Ελλάδα είναι συναρπαστική. Παρακάτω θα κάνουμε μια αναδρομή στην ιστορία του ψωμιού, τόσο στην Ευρώπη όσο και στην Ελλάδα μέσα από σπάνιες και χαρακτηριστικές φωτογραφίες.

Στην Ευρώπη η ιστορία του ψωμιού ξεκινάει πριν από 30.000 χρόνια. Πιθανότατα το πρώτο ψωμί ήταν μια εκδοχή άζυμης πάστας σιτηρών, η οποία ήταν φτιαγμένη από καβουρδισμένους και αλεσμένους κόκκους δημητριακών και νερό. Το πρώτο ψωμί ίσως φτιάχτηκε τυχαία κατά το μαγείρεμα ή ήταν αποτέλεσμα πειραματισμού με αλεύρι ολικής αλέσεως και νερό.

Τα δημητριακά εκείνη την εποχή ήταν μία σημαντική πηγή τροφίμων. Μαζί με το ψωμί αποτέλεσαν τη βασική τροφή στη Νεολιθική εποχή, περίπου 10.000 χρόνια πριν, καθώς το σιτάρι και το κριθάρι ήταν ανάμεσα στα πρώτα δημητριακά που καλλιεργήθηκαν.

Η καλλιέργεια των δημητριακών εξαπλώθηκε από τη Νοτιοδυτική Ασία στην Ευρώπη, τη Βόρειο Αφρική και την Ινδική χερσόνησο και επέτρεψε στον άνθρωπο να γίνει αγρότης.

Το ψωμί με προζύμι μάλλον εμφανίζεται κατά τους προϊστορικούς χρόνους, ωστόσο οι πρώτες μαρτυρίες προέρχονται από την αρχαία Αίγυπτο. Στην αρχαιότητα, η ιδέα κατασκευής ενός φούρνου που θα είχε τη δυνατότητα προθέρμανσης και μια πόρτα για πρόσβαση, φαίνεται να ήταν ελληνική.

Το ψωμί που φτιαχνόταν στην αρχαία Ελλάδα ήταν από κριθάρι. Το ψωμί από σιτάρι υπήρχε, όμως ο Σόλων είχε δηλώσει πως αυτό θα μπορούσε να ψηθεί μόνο σε μέρες γιορτής. Τον 5ο αι. π.Χ. υπήρχαν αρτοποιεία στην Αθήνα από τα οποία μπορούσε κανείς να αγοράσει ψωμί, ενώ στη Ρώμη, οι Έλληνες αρτοποιοί εμφανίστηκαν κατά το 2ο αι. π.Χ., όταν η Μικρά Ασία πέρασε στη Ρωμαϊκή κυριαρχία. Η σημασία του ψωμιού στη διατροφή φαίνεται και από το όνομα του υπόλοιπου γεύματος: ὄψον , που σημαίνει “συνοδεία ψωμιού”, όποια κι αν ήταν αυτή.

Στην Ευρώπη, κατά το Μεσαίωνα το ψωμί δεν αποτελούσε μόνο βασική τροφή, αλλά και μέρος του σερβίτσιου. Ειδικότερα, χρησιμοποιούσαν μία φέτα μπαγιάτικο ψωμί ως απορροφητικό πιάτο το οποίο μετά την ολοκλήρωση του γεύματος μπορούσε κι αυτό να φαγωθεί. Εναλλακτικά το έδιναν στους φτωχούς ή τάιζαν με αυτό τα σκυλιά. Οι πρώτες ξύλινες πιατέλες άρχισαν να εμφανίζονται τον 15ο αι.

Για πολλές δεκάδες χρόνια οι πλούσιοι προτιμούσαν το λευκό ψωμί, ενώ οι πιο φτωχοί το μαύρο (ολικής αλέσεως) ψωμί. Όμως, τα πράγματα άλλαξαν στο δυτικό κόσμο στα τέλη του 20ου αι., καθώς το μαύρο ψωμί ολικής αλέσεως άρχισε να προτιμάται, λόγω της υψηλής διατροφικής του αξίας και των θρεπτικών του συστατικών, σε αντίθεση με το λευκό ψωμί.

Καθοριστικό βήμα για τη δημιουργία του σύγχρονου κόσμου αποτέλεσε η βιομηχανοποίηση του ψησίματος του ψωμιού. Πατέρας του ψωμιού σε φέτες (1912) θεωρείται ο Otto Frederick Rohwedder, ο οποίος το 1928 κατάφερε να εφεύρει μια μηχανή που έκοβε το ψωμί σε ομοιόμορφες φέτες και το τύλιγε σε συσκευασία.

Το 1961 μία άλλη αλλαγή ήταν σημαντική, η ανάπτυξη της μεθόδου Chorleywood, η οποία χρησιμοποιούσε την έντονη μηχανική επεξεργασία της ζύμης για να μειώσει κατά πολύ την περίοδο της ζύμωσης και τον χρόνο που απαιτείται για να παραχθεί μια φραντζόλα. Αυτό όμως είχε αρνητικό αντίκτυπο στη γεύση και τη θρεπτική αξίας. Σήμερα, αυτή η διαδικασία χρησιμοποιείται ευρέως σε μεγάλα εργοστάσια παγκοσμίως.

Στην Ελλάδα

Το αλεύρι από την Αίγυπτο ήρθε στην Ελλάδα από τους Έλληνες ναυτικούς και εμπόρους. Τότε ξεκίνησε και η παρασκευή ψωμιού. Πιο δημοφιλές ήταν το λευκό ψωμί και μεταξύ των πόλεων υπήρχε έντονος ανταγωνισμός για το καλύτερο ψωμί. Η Αθήνα «καμάρωνε» για τον Θεάριο, τον καλύτερο αρτοποιό της, το όνομα του οποίου βρισκόταν στα γραπτά πολλών συγγραφέων.

Κατά τον 2ο αιώνα μ.Χ. εμφανίστηκαν τα πρώτα αρτοποιεία. Στην αρχαία Ελλάδα υπήρχαν πολλές ποιότητες ψωμιού, κάποιες από αυτές ήταν ο ζυμίτης, από αλεύρι, νερό και προζύμι, ο άζυμος, από αλεύρι και νερό και ο σιμιγδαλίτης, από λεπτότατο αλεύρι προερχόμενο από καλής ποιότητας σιτάρι.

Οι Έλληνες προσέφεραν άρτους στους θεούς, όπως αυτό προκύπτει από αρχαίες πηγές, τους οποίους ονόμαζαν θειαγόνους άρτους. Στο ναό της Δήμητρας στην Ελευσίνα, κατά την εορτή των θεσμοφορίων, προσφερόταν στη θεά μεγάλος άρτος και ως εκ τούτου η συγκεκριμένη γιορτή ονομαζόταν μεγαλάρτια.

Αξιοσημείωτο είναι ότι τέσσερα ελληνικά ειδώλια του 5ου αιώνα π.Χ., που προέρχονται από τη Βοιωτία είναι εκτεθειμένα στο γερμανικό Μουσείο Ψωμιού της πόλης Ουλμ. Τα ειδώλια απεικονίζουν γυναικείες μορφές οι οποίες συμμετέχουν στη διαδικασία παρασκευής του ψωμιού από το άλεσμα του σιταριού σε γουδί, έως το ψήσιμο του ψωμιού.

Οι αρχαίοι Έλληνες συνήθιζαν να βάζουν θαλασσινό αλάτι στο ψωμί για νοστιμιά.

Στη θρησκεία

Το ψωμί έχει σημαντικό ρόλο και στην Καινή Διαθήκη. Σε αυτή περιγράφεται το θαύμα που έκανε ο Ιησούς Χριστός, όταν με πέντε άρτους και δύο ψάρια χόρτασε πέντε χιλιάδες ανθρώπους. Επίσης ο Χριστός παρομοίαζε τον εαυτό του στους μαθητές του σαν άρτο τον οποίον όποιος τρώει θα έχει ζωή αιώνια.

Στο Μυστικό δείπνο ο Ιησούς ευλόγησε ένα ψωμί, το έκοψε σε κομμάτια και είπε: «Λάβετε, φάγετε, αυτό είναι το σώμα μου». Μετά ευλόγησε το κρασί και έδωσε το ποτήρι του σε όλους και είπε: «Πιείτε από αυτό όλοι, αυτό είναι το αίμα μου». Στην προσευχή που έδωσε ο ίδιος ο Χριστός, υπάρχει αίτημα για τον άρτον τον επιούσιον.

Στην εκκλησία, ο άρτος είναι κεντρικό στοιχείο της θείας λειτουργίας. Ο άρτος πρέπει να είναι καλά ζυμωμένος και να έχει την σφραγίδα του σταυρού και την επιγραφή ΙΗΣΟΥΣ ΧΡΙΣΤΟΣ ΝΙΚΑ.

Ένα μέρος του άρτου χρησιμοποιείται από τον ιερέα για την ετοιμασία της Θείας Κοινωνίας (σε ανάμνηση του Μυστικού Δείπνου), και το υπόλοιπο κόβεται σε μικρά κομμάτια, τα αντίδωρα και μοιράζεται στους πιστούς στο τέλος της Θείας Λειτουργίας.