Η πιο παράξενη εκκλησία της Ελλάδας: Κτίσμα βυζαντινό και αρχαιοπρεπές μαζί, που όμοιό του δεν υπάρχει πουθενά

Στη λίστα με τις πιο παράξενες εκκλησίες του κόσμου, άνετα μπορείς να τοποθετήσεις και την εκκλησία της Αγίας Φωτεινής στον κάμπο της Αρχαίας Μαντίνειας.
Είναι τόσο εντυπωσιακή που ακόμα και αν δεν την έχεις ακουστά, περνώντας τυχαία από την περιοχή είναι αδύνατο να μην σταματήσεις να την θαυμάσεις.

Φωτογραφίες: M.Hulot

Στην καρδιά της αρκαδικής γης, περίπου 12 χιλιόμετρα από την Τρίπολη, δεσπόζει με την παρουσία του ένα πέτρινο αρχιτεκτονικό παράδοξο.

Είναι μία εκκλησία που στέκει επιβλητική ανάμεσα σε ερείπια αρχαίων ναών. Κτίσμα βυζαντινό και αρχαιοπρεπές μαζί, που όμοιό του δεν υπάρχει πουθενά. Άλλοι την ονομάζουν «ακαθόριστο αρχιτεκτονικό σύμπλεγμα», άλλοι «έκτρωμα» και άλλοι «θαύμα του αιώνα». Τελικά, τι ακριβώς είναι ο ιερός ναός της Αγίας Φωτεινής Μαντινείας;

Το σχέδιο της Αγίας Φωτεινής είναι κράμα διαφορετικών ρυθμών, που προέρχονται από την ελληνική λαογραφική παράδοση και την κλασική αρχαιότητα, όπως επίσης από την Αίγυπτο και το Βυζάντιο.

Είναι κτισμένη με απλά, ντόπια, φυσικά υλικά (πέτρα, μάρμαρο, ξύλο, κεραμίδια) χωρίς καθόλου τσιμέντο. Χαρακτηρίζεται ως ένα πρωτότυπο τόλμημα που πραγματοποιήθηκε από τον Κώστα Παπαθεοδώρου, αρχιτέκτονα και αγιογράφο, μαθητή του γνωστού αρχιτέκτονα και στοχαστή Δημήτρη Πικιώνη, που διαμόρφωσε τους χώρους γύρω από τον βράχο της Ακρόπολης, τα μονοπατια των λόφων του Φιλοπάππου, του Αρείου Πάγου, των Μουσών και των Νυμφών. Όπως αναφέρει το arcadiaportal.gr, ο Κώστας Παπαθεοδώρου σχεδίασε και έκτισε την εκκλησία με μεράκι και πολλή προσωπική εργασία αποκαλώντας την έργο ζωής. Τα θεμέλια του ναού μπήκαν το 1970 και το εξωτερικό του τελείωσε το 1973. Έκτοτε η εκκλησία (που ανήκει στον Μαντινειακό Σύνδεσμο) συνεχίζει να εξελίσσεται και να διακοσμείται, όπως επίσης να αποτελεί την απόλυτη προτίμηση των ντόπιων για την τέλεση γάμων.

Το επίτευγμα του αρχιτέκτονα είναι ότι κατόρθωσε να κάνει έναν πολύ ιδιαίτερο συγκερασμό ανόμοιων στοιχείων. Ο επισκέπτης αναρωτιέται πώς γίνεται να συνδυάζονται με έναν μοναδικό τρόπο ψηφιδωτά δάπεδα, που απεικονίζουν αρχαίους μύθους και χριστιανικές ιστορίες, εσωτερικές καμάρες, κίονες και αετώματα, το κλασικό οκταγωνικό βυζαντινό σχέδιο μαζί με στοιχεία από τα ντόπια φτωχά καλύβια.

Οι εκπλήξεις βέβαια δε σταματούν στο εσωτερικό του ναού. Ο περίβολός του είναι διακοσμημένος με αρχαιοελληνικές κατασκευές, ενώ οι αγιογραφίες του θυμίζουν και αυτές αρχαία Ελλάδα, με τα πρόσωπα των αγίων να παραπέμπουν σε αρχαίους Έλληνες φιλόσοφους.

«Για μένα αυτό ήταν όνειρο ζωής» λέει ο ίδιος. «Όταν είδα την περιοχή με τα αυτοσχέδια καλυβάκια, τις αχυρένιες στέγες, το πράσινο, είπα ότι πρόκειται για το ιδανικό σημείο. Σε έναν χώρο που περιβάλλεται από το Μαίναλο, το Αρτεμίσιο, το όρος όπου ο Ηρακλής καθάρισε την κόπρο του Αυγεία, μια περιοχή με απλότητα, φτωχικότητα και αφέλεια που επεδίωκα μέσα από το έργο μου. Αυτό το ταπεινό και το απλοϊκό είμαστε ή τουλάχιστον ήμασταν εμείς οι Έλληνες. Και, εξάλλου, ο τόπος λατρείας του Θεού δεν χρειάζεται να είναι πολύπλοκος».

Όσοι έζησαν από κοντά την ανέγερση του ναού αναφέρουν ότι ο αρχιτέκτονας «άλλοτε τριγύριζε ανάμεσα στα χώματα της Μαντινείας και άλλοτε περιπλανιόταν μοναχός στα στενά της Τρίπολης. Ξεδιάλεγε από τις μάντρες παλαιά υλικά, τα έπαιρνε μαζί του κι έπειτα τα σμίλευε με τα χέρια για να βρουν τη θέση τους στο οικοδόμημα που έμελλε να σημαδέψει την πορεία του. Ήταν ένας παράξενος άνθρωπος. Για έξι μήνες ζούσε σε ένα αντίσκηνο δίπλα στο κτίσμα του, ώστε να μη χάνει πολύτιμο χρόνο, αφού εργαζόταν εκεί ολόκληρη την ημέρα, παρέα με λίγους ανειδίκευτους εργάτες από τα γύρω χωριά».

Η πρωτοποριακή εκκλησία της Αγίας Φωτεινής που είχε χαρακτηριστεί από τον Γιάννη Τσαρούχη «Φλέβα νερού για τους διψώντες» προκάλεσε και συνεχίζει να προκαλεί αντικρουόμενες κριτικές, διαφωνίες και αντιπαραθέσεις. Μάλιστα πριν από μερικά χρόνια προκάλεσε και την παρέμβαση της επίσημης εκκλησίας που απαίτησε -και τελικά κατάφερε να επιβάλλει- την αντικατάσταση κάποιων αγιογραφιών.

«Όταν είδα την εκκλησιά ένοιωσα την αγαλλίαση που μου δίνει η αναμενόμενη διαμαρτυρία που πνίγεται» είχε πει ο Τσαρούχης. «Άκουσα πως ο αρχιτέκτονας πρωτομάστορας Κώστας Παπαθεοδώρου χαρακτηρίστηκε ως ‘πιθηκίζων αρχιτέκτονας’. Εκείνο όμως που βρήκα εγώ αγγίζοντας την εκκλησιά ήταν ένας γνήσιος σπαραγμός και μια απελπισμένη εξομολόγηση. Αυτά τα σπάνια πράγματα σε μια εποχή ψεύτικου καθωσπρεπισμού και παράλογου ρασιοναλισμού παίρνουν τη σημασία μιας φλέβας νερού σε περιόδους μεγάλης ξηρασίας».

Ο ίδιος ο κ. Παπαθεοδώρου εξηγεί: «Η εκκλησία είναι φτιαγμένη σε επίπεδα που το ένα φαίνεται να πατάει επάνω στο άλλο. Άλλωστε, η κίνηση διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στο σύνολο της εκκλησίας. Το άνω τελείωμα του ναού μοιάζει με αέτωμα, αλλά βουλιάζει όπως τα φτωχά καλυβάκια του κάμπου της Μαντινείας. Συγχρόνως ο ναός κάμπτεται ψηλά από το βάρος των πολλών Αγίων.

Ορισμένα τμήματα του ναού, όπως οι κίονες, έχουν σμιλευτεί με τρόπο που δημιουργεί την ψευδαίσθηση ότι κάποτε ήταν φτιαγμένοι από ξύλο και στη συνέχεια αντικαταστάθηκαν από μάρμαρο, όπως ακριβώς συνέβη με τους ναούς κατά την αρχαιότητα. Εκτός από βυζαντινά, αρχαιοελληνικά και λαογραφικά στοιχεία διαθέτει επίσης λεπτομέρειες που συναντώνται σε καθολικούς ναούς.

Στο εσωτερικό συναντά κανείς, μεταξύ άλλων, ψηφιδωτά από τον Ιππόλυτο του Ευριπίδη, τις τέσσερις εποχές, παραστάσεις από την αρχαία μυθολογία που ταυτίζονται ή συμπορεύονται με χριστιανικούς μύθους. Η Μέδουσα, η Αριάδνη, ο Θησέας, ο Πίνδαρος, αλλά και ο Παπαδιαμάντης δίνουν σιωπηλούς αγώνες για να συναντηθούν με τους αγίους της Χριστιανοσύνης.

Οι μετώπες δεν είναι οι κλασικές τρίγλυφες αλλά τετράγλυφες, για να περιλαμβάνουν όλα τα προηγούμενα συν το σήμερα, οι Άγιοι είναι φτιαγμένοι προσηνείς με ανθρώπινες μορφές, ενώ πριν από μερικά χρόνια στις αγιογραφίες ο Ιησούς, οι Άγιοι, ο Ιούδας παρουσιάζονταν με καθημερινά σύγχρονα πρόσωπα ‘δανεισμένα’ από την περιοχή της Τρίπολης, φορώντας τζιν και ρούχα της εποχής. Οι αγιογραφίες αντικαταστάθηκαν ύστερα από την πολεμική που δέχτηκε ο δημιουργός και ο Σύνδεσμος».

Προκλητικά θεωρήθηκαν και τα οικοδομήματα που κτίστηκαν γύρω από τον ναό: Το αρχαιοπρεπές Ηρώον Μαντινείας (προς τιμήν των πεσόντων για την πατρίδα) και το Φρέαρ του Ιακώβ, μια εντυπωσιακή περίστηλη κρήνη που συμβολίζει τη συνάντηση του Ιησού με τη Σαμαρείτιδα Αγία Φωτεινή. Τα τρία κτίσματα (ναός, Ηρώον, Φρέαρ) συμβολίζουν την Αγία Τριάδα. Δεν υπάρχει τίποτα τυχαίο στα σχέδια του ναού: Και η παραμικρή λεπτομέρεια ακολουθεί την φιλοσοφική αντίληψη του αρχιτέκτονα.

Ο Αρκάς σε καταγωγή Κώστας Παπαθεοδώρου πήγε στον Μοριά μετά από πρόσκληση του Μαντινειακού Συνδέσμου για να κάνει ένα κτίσμα που να ανταποκρίνεται στον χώρο και την ιστορικότητά του.

Ο συγκεκριμένος τόπος δεν είναι καθόλου τυχαίος. Σύμφωνα με τους μύθους, η Αρκαδία κρύβει ένα μεγάλο μυστικό: Λέγεται πως εκεί γεννήθηκε η ζωή. Οι Ρωμαίοι την ονόμαζαν «Κιβωτό του Θεού», ενώ η ελληνική μυθολογία τη θεωρεί γενέτειρα του Πάνα. Οι χάρες της ενέπνευσαν στους πνευματικούς κύκλους της εποχής της Αναγέννησης το κίνημα του Αρκαδισμού.

Η αινιγματική φράση «et in Arcadia ego» (και εγώ στην Αρκαδία) χρησιμοποιήθηκε χωρίς προφανή λόγο σε ζωγραφικούς πίνακες εκείνης της εποχής. Κάποιοι λένε ότι η όλη ουσία βρίσκεται στον αναγραμματισμό της: «I tengo Arcana Dei» (κρατώ τα μυστικά του Θεού). Αν είναι αλήθεια, τότε η Μαντινεία μοιάζει να είναι ιδανικός τόπος για να κτιστεί μια τόσο ασυνήθιστη εκκλησία.